Ég sat kosningafund í Jónshúsi í Kaupmannahöfn kvöldið 16. apríl. Þar var margt fróðlegt að heyra og mæltist fulltrúum frambjóðenda vel. Eitt vakti þó sérstaka athygli mína. Fulltrúi Borgarahreyfingarinnar sagði eitthvað á þá leið, að brýnt væri að halda stjórnlagaþing til að endurskoða íslensku stjórnarskrána, þótt því hefði nú verið frestað. En hreyfing hans vildi ekki láta kjósa til þessa stjórnlagaþings, heldur ætti að velja AF HANDAHÓFI úrtak úr þjóðskránni til að sitja það. Síðan mættu þeir fulltrúar kveðja sérfræðinga sér til ráðgjafar, og einhverjar fleiri krúsidúllur komu til, sem ég nam ekki á fluginu.
Þetta er að snúa hlutunum á hvolf. Til að semja stjórnarskrárbreytingar á ekki að kveðja til Gunnu á Bakka, Jón Jónsson og fólk eins og mig, sem aldrei höfum fengist við slík málefni og þekkjum ekki til þeirra. Auðvitað á að kveðja til þess fólk sem hefur sett sig inn í málin. Sérmenntaða lögfræðinga, framáfólk úr stjórnmálaflokkum og stjórnsýslu, og gjarnan sérfræðinga eins og Björn Stefánsson í Reykjavíkurakademíu sem árum saman hefur rannsakað ýmis form lýðræðis. Hvernig á að velja þetta fólk? Besta aðferðin er væntanlega að óska eftir framboðum og kjósa úr þeim. Svo þegar stjórnlagaþing hefur gert sínar tillögur – gjarna með mismunandi valkostum sem velja á úr – ÞÁ á að leggja tillögurnar fyrir almenning í þjóðaratkvæðagreiðslu.
Ýmislegt má finna að atvinnustjórnmálamönnum sumum hverjum. En þessi fáránlega tillaga Borgarahreyfingarinna sýnir þó að atvinnustjórnmálamenn eru miklu fremri stjórnmálafúskurum og lýðskrumurum.

Það er ekkert nýtt að kreppa verði í því efnahagskerfi sem ríkt hefur um veröld víða undanfarnar aldir, og kennt er við auðvald. Frjálsri (raunar misfrjálsri!) samkeppni fylgir offramleiðsla á vörum sem þóttu söluvænlegar, síðan kemur sölutregða, gjaldþrot o.s.frv., svo aðeins eitt sé talið. Slíkar kreppur hafa riðið yfir heiminn hvað eftir annað í meira en öld. En sjaldan hafa þær orðið eins svakalegar og nú, einkum hefur Ísland aldrei orðið fyrir öðru eins. Skýringin virðist mér liggja í augum uppi. Um langt skeið hafa svokallaðir nýfrjálshyggjumenn prédikað að best sé að láta öfl markaðsins einráð, öll ríkisafskipti séu til ills eins. Nei, það hefur nú sýnt sig að auðvitað verða sumir stjórnlausir í græðgi og því þarf opinbert eftirlit og aðhald ríkisins. Enda eru til sérstakar stofnanir sem eiga að annast það, Fjármálaeftirlit og Seðlabanki. Þær brugðust bara hlutverki sínu, og virðist nærtækt að kenna um fyrrgreindum áróðri nýfrjálshyggjumanna gegn ríkisafskiptum, hann hefur lengi drottnað í íslenskum fjölmiðlum.
Bankarnir höfðu áður tiltekna bindiskyldu, leggja skyldu þeir fé til hliðar í hlutfalli við lánveitingar. Þessi bindiskylda bankanna var skert. Hefðu þeir farið á hausinn ella? Hér kemur til ábyrgð Seðlabankans og auðvitað yfirboðara hans í ríkisstjórn. Þetta fólk á að víkja úr þeim stöðum sem það svo augljóslega ekki gat valdið. Það er haft eftir Davíð Oddssyni að á fundum Seðlabankastjórnar hafi honum hundleiðst þetta hagfræðikjaftæði, sem hann botnaði ekkert í. Er þá ekki löngu tímabært að maðurinn víki? Ekki þarf að óttast um afkomu hans, ólíkt margra annarra Íslendinga. Það hefur sýnt sig að þessa bindiskyldu bankanna þarf.
Nú boða sumir þjóðarsátt og allsherjarfyrirgefningu afglapa í efnahagslífinu. En þetta fyrirgefningarkjaftæði undir fyrirsögninni "Allar erum við syndugar systur" er bara til að drepa öllu á dreif, og reyna ekki einu sinni að skilja hvað fór úrskeiðis. Jafnvel sannkristið fólk boðar þó einungis fyrirgefningu þeim sem iðrast gerða sinna, uppgjör þarf. Enda væri hlægilegur dónaskapur að segjast fyrirgefa fólki eitthvað sem það þykist hafa gert rétt. Það á t.d. við um forstöðumann "Fjármálaeftirlitsins" svokallaða, sem sagði að það hefði fylgst með að "ekkert ólöglegt" hefði verið gert í útrásinni. Var það nóg? Ætti ekki eftirlitið að fylgjast með því líka hvort eitthvað væri óráðlegt, hættulegt?
Sagt hefur verið að meðal mótmælenda séu sundurleitir hópar, einnig vonsviknir verðbréfabraskarar. En hvaða máli skipta þeir? Er ekki aðalvandamálið afkoma íslensks alþýðufólks? Mér sýnist full ástæða til að hafa áhyggjur af henni, með fyrirsjáanlegt atvinnuleysi í stórum stíl og gengistryggð húsnæðislán. Ennfremur er núna óhugsandi fyrir unga Íslendinga að stunda framhaldsnám erlendis, og ríður þó á miklu að auka menntun landsmanna til að skapa ný atvinnutækifæri.
Mestu skiptir að til að forðast svipaðar hrakfarir síðar verður að upplýsa ferlið, hversvegna hrunið varð.
Auðvaldinu fylgja óhjákvæmilega kreppur hvað eftir annað, það hefur sagan sýnt. En því miður virðist ekki vera nein grundvallarandstaða gegn auðvaldi á Íslandi. Ekki einu sinni Vinstrigrænir hafa sósíalisma á stefnuskrá sinni mér vitanlega. Og í því tómarúmi er hætta á að upp komi fasísk hreyfing, krafa um gjörræði, andúð á útlendingum og fleira af því tagi, sem mestu böli olli á síðustu öld.

Furðulegt var að lesa leiðara Mbl. þar sem forysta VG var átalin fyrir "að klúðra möguleikum á stjórnarsamstarfi við Sjálfstæðisflokkinn"! Það vantaði bara upplýsingar um hvað í ósköpunum slík ríkisstjórn ætti að hafa að málefnagrundvelli, hvað gæti hún gert, sem aðrir flokkar vildu ekki? Auðvitað hefði það verið pólitískt sjálfsmorð fyrir VG að gera einhverja samninga við íhaldið. Meira klúðrið að þau skyldu ekki kála sér! Sósíalískur flokkur, sem segist vilja afnema auðvaldskerfið, getur ekki átt hlut að stjórn þess. Hann hefur langmest áhrif í stjórnarandstöðu, að leiða baráttu alþýðufólks fyrir réttindum þess og hagsbótum, gegn stjórnvöldum. Nýlegt dæmi frá Noregi er umhugsunarvert. Fyrst stjórnuðu kratar að hætti Tony Blair og co, og töpuðu gífurlegu fylgi - og völdum - á þeirri nýfrjálshyggju, eðlilega tók svo við hægristjórn með samskonar stefnu. Þá söðluðu kratar um og ráku vinstri stjórnarandstöðu ásamt SV (Socialistisk venstreparti). Þeir komust svo aftur til valda, og nú var SV með. Afleiðingin varð sú, að það var engin vinstriandstaða á þingi, og nú sígur stjórnin æ meira til hægri.

Vegna áratuga búsetu erlendis þekki ég ekki flokkinn Vinstrigræna, veit ekki hvort hann er byltingarflokkur. En um byltingarflokka gilda eftirfarandi glefsur úr riti Rósu Lúxembúrg frá 1900-1901 (Die sozialistische Krise in Frankreich):

Sósíalistar eiga ekki möguleika á að láta samþykkja stefnu sína –sósíalíska byltingu - af borgaralegum þingmeirihluta.- (Borgaralegur kallast sá sem miðar stjórnmálastarf sitt við að auðvaldskerfið standi áfram). Því eiga þeir ekki um annað að velja en að neyða hinn borgaralega meirihluta til tilslakana í stöðugri baráttu. Með gagnrýni stjórnarandstöðu ná þeir þessu fram á þrjá vegu: Þeir veita borgaralegum flokkum hættulega samkeppni með því að ganga lengst allra í kröfugerð, og ýta þeim þannig áfram með þrýstingi kjósendafjöldans, einnig með því að afhjúpa ríkisstjórnina fyrir þjóðinni og orka þannig á stjórnina með almenningsálitinu, loks dregur gagnrýni þeirra, innan þings og utan, stöðugt meiri alþýðufjölda að þeim, þannig verða þeir að afli, sem ríkisstjórn og borgarastétt verða að taka tillit til.   

Vissulega geta sósíalistar varið borgaralega ríkisstjórn falli, sem illskárri kost, svo lengi sem þeir geta knúið hana til umbóta. En gangi þeir í slíka ríkisstjórn snýst taflið við, þá geta borgaralegir samstarfsaðiljar þeirra hótað stjórnarslitum, sætti sósíalistar sig ekki við einar ”aðgerðir” eftir aðrar.

Og sósíalistar fara að réttlæta borgaralega stefnu ríkisstjórnarinnar, því ella mætti spyrja hvað þeir gerðu í slíkri stjórn.

Höfundur er bókmenntafræðingur í Kaupmannahöfn.